Pozbawienie, zawieszenie oraz przywrócenie władzy rodzicielskiej.
Sąd opiekuńczy pozbawia rodziców władzy rodzicielskiej, jeżeli nie może być ona wykonywana z powodu trwałej przeszkody albo jeżeli rodzice nadużywają jej lub w sposób rażący zaniedbują swe obowiązki względem dziecka (artykuł 111 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Pozbawienie władzy rodzicielskiej jest najostrzejszym środkiem ingerencji sądu w sferę władzy rodzicielskiej, gdyż rodzice całkowicie tracą tę władzę. Orzeczenie sądu pozbawiające rodziców władzy rodzicielskiej nie zmierza do ukarania rodziców, ale ma na celu wyłącznie ochronę interesów dziecka. Może być orzeczone zarówno co do jednego, jak i obojga rodziców.
Przesłankami pozbawienia władzy rodzicielskiej są:
- trwała przeszkoda uniemożliwiająca wykonywanie władzy rodzicielskiej,
- nadużywanie władzy rodzicielskiej,
- rażące zaniedbywanie obowiązków względem dziecka.
Przez "trwałą przeszkodę uniemożliwiającą wykonywanie władzy rodzicielskiej" należy rozumieć taki układ stosunków, który wyłącza sprawowanie przez rodzica władzy rodzicielskiej na stałe w tym sensie, że albo według rozsądnego przewidywania nie można ustalić czasu trwania tego układu, albo co najmniej że układ ten będzie istniał przez długi czas (tak: postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 2 czerwca 2000 roku, II CKN 960/00, LEX nr 51976). W odróżnieniu zatem od przeszkody przemijającej, przeszkody trwałej nie da się określić w przedziale czasowym, ale przewiduje się, że będzie ona trwała długi czas.
Do takich przeszkód o długotrwałym charakterze zaliczyć można:
- skazanie na dożywotnią lub wieloletnią karę pozbawienia wolności,
- zaginięcie tego z rodziców, co do którego sąd orzeka pozbawienie władzy rodzicielskiej,
- wyjazd rodzica na stałe za granicę, połączony z brakiem zainteresowania dzieckiem,
- porzucenie dziecka,
- poważne schorzenie rodzica związane z umieszczeniem go w leczniczym zakładzie zamkniętym.
"Nadużywanie władzy rodzicielskiej" jest pojęciem bardzo szerokim, rozpatrywanym w oparciu o konkretny stan faktyczny.
Jako przykłady nadużyć wskazać można następujące sytuacje:
- nadużywanie alkoholu, uprawianie przestępnego procederu i uchylanie się od świadczeń alimentacyjnych na rzecz dziecka (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 stycznia.2000 roku, III CKN 834/99, LEX 51565),
- rozwiązły tryb życia rodziców,
- wykorzystywanie dziecka do czynów nierządnych, w tym nakłanianie do prostytucji,
- nadmierne karcenie dziecka, zwłaszcza cielesne,
- wychowywanie dziecka we wrogości do drugiego rodzica,
- zamieszkiwanie wraz z dzieckiem z nowym partnerem, jeżeli układ taki wywiera niekorzystny wpływ na wychowywanie dziecka (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 25 maja 1949 roku, C 48/49, PiP 1950, nr 4, str. 180), np. czasami w przypadku związku homoseksualnego,
- pozbawienie przez ojca kilkuletniego dziecka naturalnego środowiska rodzinnego i bezpośredniej opieki matki oraz możliwości wychowywania się wspólnie z małoletnim rodzeństwem oraz zatrzymanie go na stałe - wbrew woli matki - w obcym kraju (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 14 października 1970 roku, III CRN 181/70, OSNC 1971/6/107),
- zmuszanie dziecka do nadmiernej pracy w domu, jak i do pracy zarobkowej,
- zabójstwo jednego z rodziców dziecka przez drugiego ojca nich, mającego negatywne cechy osobowości, zagrażające dobru dziecka (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 listopada 1998 roku, II CKN 893/97, OSP 2001/3/46) i odwrotnie.
Nie stanowią nadużycia władzy rodzicielskiej np.:
- przypadki, gdy ojciec, kierując się uczuciem do dziecka, odmawia zgody na przysposobienie dziecka przez obecnego męża matki, choćby nawet dziecko było w nowej rodzinie wychowywane należycie i było do swego ojczyma przywiązane (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 lutego 1974 roku, III CRN 346/73, OSNC 1975/6/92), chyba że odmowa udzielenia takiej zgody nie ma w ogóle na względzie interesów dziecka;
- sam fakt przebywania dziecka w domu dziecka i rzekomy brak szans, by matka mogła je w terminie dającym się określić stamtąd odebrać, nie daje odmowie jej zgody na przysposobienie dziecka charakteru nadużycia władzy rodzicielskiej (orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 18 stycznia.1954 roku, I C 1538/53, N P 1954, nr 5-6, str. 187).
Wskazane przyczyny nadużyć nie stanowią katalogu zamkniętego i zależą od okoliczności indywidualnie rozpatrywanej sprawy.
Do pozbawienia władzy rodzicielskiej prowadzi tylko rażące zaniedbywanie obowiązków - muszą to być zatem zaniedbania poważne. Ponadto nie chodzi tu o zaniedbania sporadyczne, lecz trwałe lub przynajmniej wielokrotne zaniedbywanie obowiązków względem dziecka. Zaniedbania, które nie mają przymiotu trwałości oraz rażącego charakteru, powodują wydanie odpowiednich zarządzeń tylko ograniczających władzę rodzicielską.
Ocena, czy dane zaniedbania mają charakter uzasadniający pozbawienie władzy rodzicielskiej, dokonywana jest w kontekście dobra dziecka i interesu społecznego. Jako przykłady wskazać można alkoholizm czy narkomanię rodziców, które prowadzą do braku zainteresowania dzieckiem, jago życiem i zachowaniem.
Postępowanie w sprawie o pozbawienie władzy rodzicielskiej
Wniosek o pozbawienie władzy rodzicielskiej składa się do sądu rejonowego właściwego dla miejsca zamieszkania dziecka, którego postępowanie dotyczy. Wnioskodawcą może być każdy z rodziców, a także każda osoba, która ma interes prawny w rozstrzygnięciu - na przykład babcia dziecka lub ciotka. Uczestnikiem postępowania jest też rodzic, który ma zostać pozbawiony władzy rodzicielskiej, oraz małoletni. Uczestnikiem w sprawie może być też prokurator. Małoletni, który nie ukończył 13 lat lub jest ubezwłasnowolniony całkowicie, może podejmować czynności procesowe tylko przez przedstawiciela ustawowego (artykuł 66 kodeksu postępowania cywilnego). Gdy żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (artykuł 99 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Sądem opiekuńczym jest sąd rodzinny. Może on wszcząć postępowanie z urzędu.
Sprawa o pozbawienie władzy rodzicielskiej podlega rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym; orzeczenie, w postaci postanowienia, może być wydane tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Postanowienie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej jest skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się.
W razie umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na 6 miesięcy, dokonuje oceny sytuacji dziecka w celu ustalenia możliwości powrotu dziecka do rodziny. Jeżeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej jego rodziców.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej może nastąpić również w wyroku orzekającym rozwód małoletniego, separację, bądź też unieważnienie małżeństwa.
Jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej lub kontaktach. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu.
Skutki pozbawienia władzy rodzicielskiej
Skutkiem pozbawienia władzy rodzicielskiej jest utrata ogółu praw i obowiązków, które składają się na władzę rodzicielską, ale nie mają wpływu na zakres praw i obowiązków niewchodzących w zakres tej władzy.
W szczególności rodzice nadal korzystają z praw stanu cywilnego, bowiem fakt, iż dziecko pochodzi od nich nie zmienia się.
Zatem:
- na rodzicach ciąży obowiązek alimentacyjny względem dziecka,
- rodzice dziedziczą po dziecku,
- rodzice zachowują prawo do osobistej styczności z dzieckiem, chyba że sąd opiekuńczy inaczej postanowi.
I odwrotnie:
- dziecko zachowuje względem rodziców pełne prawo do alimentacji,
- dziecko dziedziczy po rodzicach,
- dziecko ma prawo do styczności z rodzicami, chyba że sąd opiekuńczy inaczej postanowi.
W razie pozbawienia władzy rodzicielskiej jej miejsce zajmuje opieka, bowiem sąd opiekuńczy w takiej sytuacji obowiązany jest ustanowić opiekę (artykuł 145 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Kiedy może nastąpić przywrócenie władzy rodzicielskiej?
Sąd opiekuńczy może przywrócić władzę rodzicielską w razie ustania przyczyny, która była podstawą pozbawienia władzy rodzicielskiej (artykuł 111 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Przykład:
Rodzice alkoholicy poddali się leczeniu.
Użycie w przepisie sformułowania "może" powoduje, iż ustanie przyczyny, która spowodowała pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej, nie spowoduje automatycznie jej odżycia. Sąd musi rozważyć, czy przywrócenie władzy w danych okolicznościach jest zgodne z dobrem dziecka. Uznanie sądu w tym zakresie nie może być dowolne, lecz musi opierać się na wszechstronnym rozważeniu wszystkich okoliczności danej sprawy, przy uwzględnieniu dobra dziecka i interesu społecznego. Zatem władza rodzicielska nie odżywa automatycznie, a jedynie na mocy orzeczenia sądowego.
Przesłanki, postępowanie sądowe oraz wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej w następstwie jej pozbawienia są podobne, jak w przypadku przywracania zawieszonej władzy rodzicielskiej.
W przypadku pozbawienia praw rodzicielskich przez sąd karny, prawa rodzicielskie ulegają odnowieniu po upływie okresu, na który orzeczono karę dodatkową, bądź wcześniej, jeżeli tak postanowi sąd. W przypadku środka zabezpieczającego terminu nie określa się, jednakże przywrócenie tych praw stanie się możliwe jeżeli ustaną przyczyny orzeczenia tego środka.
Przesłanki zawieszenia władzy rodzicielskiej
Sąd opiekuńczy może zawiesić wykonywanie władzy rodzicielskiej w razie przemijającej przeszkody w jej wykonywaniu (artykuł 110 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Jest to jedyna przesłanka warunkująca możliwość takiego sądowego ograniczenia władzy rodzicielskiej w czasie. Mamy z nią do czynienia w każdym przypadku, gdy rodzic nie zajmuje się dzieckiem, a ma takie możliwości, czyli chodzi tu o taką przeszkodę, która ze względu na swój charakter ustaje, i nie ma przeszkód do dalszego wykonywania władzy rodzicielskiej.
W praktyce mogą to być następujące zdarzenia:
- długotrwały wyjazd rodzica za granicę,
- choroba,
- krótkotrwały pobyt w zakładzie karnym (w razie zaś długotrwałego pobytu rodzica w zakładzie karanym, zasadnym może okazać się orzeczenie o pozbawieniu władzy rodzicielskiej).
Postępowanie w sprawie o zawieszenie władzy rodzicielskiej
Wniosek o zawieszenie władzy rodzicielskiej składa się do sądu rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka. Legitymację do jego wniesienia ma między innymi każdy z rodziców, który występuje następnie w postępowaniu jako wnioskodawca. W postępowaniu uczestniczą też: rodzic dziecka, którego władza rodzicielska ma zostać zawieszona, oraz małoletni. Gdy żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy.
Sąd rozpoznaje sprawę o zawieszenie władzy rodzicielskiej w postępowaniu nieprocesowym, natomiast postanowienie może zapaść tylko po przeprowadzeniu rozprawy. Sąd przy tym nie jest związany zaistniałymi okolicznościami, co oznacza, iż może, ale nie musi zawieszać władzy rodzicielskiej - kieruje się przy tym zawsze dobrem dziecka i wszechstronnym rozpatrzeniem okoliczności sprawy.
W ostatnich latach sprawy dotyczące dopuszczalności zawieszenia lub odebrania władzy rodzicielskiej były kilkakrotnie przedmiotem badania przez Europejski Trybunał Praw Człowieka w kontekście art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, przewidującego prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. Wymaga on bowiem, by organy krajowe zachowały sprawiedliwą równowagę pomiędzy interesami dziecka oraz interesami rodziców.
Zgodnie z tym przepisem:
- Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji.
- Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności osób.
Ponieważ zasadą jest, że wszystkie sprawy między małżonkami mają być rozwiązane w wyroku rozwodowym, jeżeli sprawa o rozwód lub o separację jest w toku, to nie może być wszczęte odrębne postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi stron lub o ustalenie kontaktów z nimi. W razie potrzeby orzeczenia o władzy rodzicielskiej lub o kontaktach stosuje się przepisy o postępowaniu zabezpieczającym. Postępowanie w sprawie dotyczącej władzy rodzicielskiej lub kontaktów wszczęte przed wytoczeniem powództwa o rozwód lub o separację ulega z urzędu zawieszeniu, a o władzy rodzicielskiej lub kontaktach przez cały czas trwania sprawy o rozwód lub o separację sąd orzeka w postępowaniu zabezpieczającym. Sąd postanowi podjąć postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej lub kontaktów, jeżeli w prawomocnym orzeczeniu kończącym postępowanie w sprawie o rozwód lub o separację nie orzeczono o władzy rodzicielskiej lub kontaktach. W przeciwnym wypadku postępowanie ulega umorzeniu.
Skutki zawieszenia władzy rodzicielskiej
Orzeczenie o zawieszeniu władzy rodzicielskiej jest skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się.
Zawieszenie władzy rodzicielskiej powoduje całkowite wyłączenie rodziców od jej sprawowania. Stąd w razie zawieszenia dotyczącego obojga rodziców, sąd ustanawia dla dziecka opiekę.
Istotą zawieszenia jest to, że rodzice nie zostają pozbawieni władzy rodzicielskiej, ale nie mogą jej wykonywać do czasu ustania przeszkody w jej sprawowaniu.
Przywrócenie władzy rodzicielskiej po jej zawieszeniu
Zawieszenie władzy rodzicielskiej będzie uchylone, gdy jego przyczyna odpadnie (artykuł 110 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Aby sąd opiekuńczy przywrócił zawieszoną władzę rodzicielską, ustać musi przyczyna stanowiąca podstawę zawieszenia. Przywrócenie władzy rodzicielskiej nie jest jednak obligatoryjne i sąd może uznać, iż wprawdzie ustała przyczyna zawieszenia skutkująca takim orzeczeniem, to istnieje inna (która nie występowała w czasie orzekania) i nie ma podstaw do przywrócenia władzy rodzicielskiej. W każdym przypadku sąd kieruje się też dobrem dziecka.
Aby władza rodzicielska została przywrócona, należy wystąpić do sądu z wnioskiem o przywrócenie władzy rodzicielskiej, w którym należy uprawdopodobnić ustanie przyczyn zawieszenia. Sądem właściwym do rozpoznania wniosku jest sąd rejonowy właściwy dla miejsca zamieszkania dziecka. Wnioskodawcą zazwyczaj jest rodzic pozbawiony władzy rodzicielskiej, a uczestnikami też drugi z rodziców oraz dziecko. Małoletni, który ukończył 13 lat i nie został ubezwłasnowolniony, może samodzielnie dokonywać czynności procesowych, chyba że sąd opiekuńczy ograniczy albo wyłączy osobisty udział małoletniego w postępowaniu ze względów wychowawczych. Małoletni, który nie ukończył 13 lat albo jest ubezwłasnowolniony całkowicie, może podejmować czynności procesowe tylko przez swego przedstawiciela ustawowego (artykuł 66 kodeksu postępowania cywilnego). Jeżeli żaden z rodziców nie może reprezentować dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską, reprezentuje je kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy (artykuł 99 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).
Sprawa o przywrócenie władzy rodzicielskiej podlega rozpoznaniu w postępowaniu nieprocesowym, po przeprowadzeniu rozprawy. Orzeczenie jest skuteczne i wykonalne po uprawomocnieniu się.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. - Kodeks" rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2015 r., poz. 2082, z późn. zm.).
