Kiedy następuje dziedziczenie ustawowe?
Dziedziczenie ustawowe ma miejsce w sytuacji gdy, spadkodawca nie pozostawił po sobie testamentu oraz gdy osoby powołane do spadku nie chcą lub nie mogą być spadkobiercami. W razie powołania spadkobierców w drodze testamentu tylko w stosunku do części spadku, również pozostała część podlega ustawowym zasadom dziedziczenia. Powszechnie przyjmuje się, że dziedziczenie ustawowe oparte jest na konstrukcji dorozumianego oświadczenia woli spadkodawcy, który poprzez to, iż nie sporządza testamentu godzi się na rozwiązania ustawowe.
Co ma pierwszeństwo - testament, czy ustawa?
Zgodnie z obowiązującym prawem polskim, pierwszeństwo będzie miała wola spadkodawcy. Jeśli pozostawił on po sobie ważny testament to dziedziczenie nastąpi w oparciu o ten dokument. Dopiero w razie jego braku w grę wchodzą przepisy ustawy, jaką jest Kodeks cywilny. Zgodnie z polskim prawem, podstawą dziedziczenia może być wyłącznie testament, a w jego braku przepisy ustawy.
Jaki jest krąg spadkobierców ustawowych?
Krąg spadkobierców ustawowych wyznaczony jest przez związki rodzinne, tzn. wynikające z więzów krwi, małżeństwa, przysposobienia. Do osób, które mogą dziedziczyć z mocy ustawy, należą:
- małżonek,
- zstępni (czyli dzieci, wnuki, prawnuki itd.),
- rodzice,
- rodzeństwo oraz
- zstępni rodzeństwa
- dziadkowie
- pasierbowie.
Poważne zmiany w tej dziedzinie wprowadziła ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. (nowy stan prawny obowiązuje od 28 czerwca 2009r.), która poszerzyła krąg spadkobierców ustawowych. Z mocy ustawy do dziedziczenia zostali dopuszczeni dziadkowie oraz pasierbowie. Zatem jest możliwe, aby dziadek otrzymał spadek po wnuku. Wybór podmiotów dziedziczących po sobie cechuje zasada wzajemności.
Spadkobiercy ustawowi zostali podzieleni na grupy dochodzące kolejno do dziedziczenia ustawowego.
Aktualnie można wyróżnić cztery grupy spadkobierców ustawowych, przy czym spadkobiercy należący do grupy dalszej dochodzą do dziedziczenia dopiero wówczas, gdy nie ma spadkobierców należących do grupy bliższej. Spośród wskazanych wyżej osób można wyróżnić cztery grupy spadkobierców dziedziczących z ustawy:
I grupa – małżonek i dzieci spadkodawcy oraz zstępni dziecka, które nie dożyło otwarcia spadku (wchodzą w jego miejsce),
II grupa – małżonek spadkodawcy, rodzice spadkodawcy, jego rodzeństwo (jeśli któryś z rodziców nie dożył otwarcia spadku) oraz zstępni rodzeństwa (w miejsce zmarłego rodzeństwa),
III grupa - gdy nie ma spadkobierców z I oraz II grupy do dziedziczenia dochodzą dziadkowie spadkodawcy, zstępni dziadków spadkodawcy, pasierbowie (dzieci małżonka spadkodawcy),
IV grupa – ostatnim możliwym spadkobiercą jest gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa.
Pierwszeństwo do spadku dziedziczonego na podstawie ustawy ma I grupa spadkobierców. Jeżeli brak jest dzieci oraz dalszych zstępnych (wnuków, prawnuków itd.) spadkodawcy (bądź gdy zstępni nie mogą lub nie chcą dziedziczyć), dziedziczą osoby z II grupy, a w ich braku (bądź gdy zstępni nie mogą lub nie chcą dziedziczyć) - podmioty zaliczone do grupy III. Ostatecznie, spadkobiercą mogą być podmioty z IV grupy czyli osoby prawne prawa publicznego (gmina jako jednostka samorządu terytorialnego lub Skarb Państwa).
Małżonek zmarłego dziedziczy zarówno w grupie pierwszej, jak i drugiej, czyli zarówno ze zstępnymi zmarłego, jak i z jego rodzicami i rodzeństwem, jednak w przypadku obydwu grup udział spadkowy może być różny.
W okresie od wydania prawomocnego postanowienia o separacji do momentu wydania prawomocnego postanowienia o zniesieniu separacji istnieją skutki prawne jak przy orzeczeniu rozwodu, a więc nie jest powołany z ustawy do dziedziczenia małżonek spadkodawcy pozostający w separacji (art. 9351K.c.). Małżonek pozostający w separacji może zatem powołać do spadku drugiego małżonka tylko w oparciu o testament.
Kiedy dziedziczą dzieci spadkodawcy?
Dzieci dziedziczą po swoich rodzicach bez względu na to, czy pochodzą z małżeństwa, czy ze związku pozamałżeńskiego. Wszystkie dzieci spadkobiercy mają w tym względzie równe prawa. Dla możliwości dziedziczenia z ustawy przez dzieci spadkodawcy nie ma więc żadnego znaczenia fakt małżeńskiego, czy pozamałżeńskiego pochodzenia dzieci. W przypadku dzieci pozamałżeńskich nie ma wpływu na dziedziczenie sposób ustalenia ojcostwa, czyli czy nastąpiło sądowe ustalenie" ojcostwa, czy uznanie dziecka).
Przepisy różnicują natomiast sytuację dziedziczenia miedzy przysposobionym (czyli adoptowanym) a przysposabiającym (adoptującym). Prawo do spadku mają również przysposobieni po przysposabiającym i jego krewnych na tych samych zasadach, co dzieci (w przypadku przysposobienia pełnego).
Dzieci dziedziczą w częściach równych. Jeżeli małżonek spadkodawcy zmarł przed otwarciem spadku lub został orzeczony rozwód bądź separacja, dzieci dziedziczą cały spadek.
Kiedy dziedziczą wnuki lub dalsi zstępni spadkodawcy?
Jeżeli jedno z dzieci spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział w spadku, który by mu przypadł, dziedziczą jego dzieci w częściach równych, czyli wnuki spadkodawcy. Może się oczywiście zdarzyć, że żadne z dzieci spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku, a jednocześnie spadkodawca nie pozostawał w związku małżeńskim, w takiej sytuacji wnuki będą wyłącznie powołane do spadku. Jeżeli wnuk lub wnuczka spadkodawcy nie dożyli otwarcia spadku po nim, to ich udziały w spadku dziedziczą ich dzieci, czyli prawnuki spadkodawcy. W ich braku mogą z kolei dziedziczyć spadek w ten sam sposób dalsi zstępni.
Kiedy dziedziczy małżonek spadkodawcy?
Małżonek będzie dziedziczył, jeśli w chwili otwarcia spadku pozostawał w związku małżeńskim ze spadkodawcą i nie została orzeczona wyrokiem sądu separacja. Prawa do spadku nie ma więc były małżonek spadkodawcy. W przypadku, gdy małżonkowie wprawdzie pozostają w związku małżeńskim, ale są w separacji faktycznej (czyli nieorzeczonej przez sąd), nie powoduje to wyłączenia małżonka od dziedziczenia.
Nie daje prawa do dziedziczenia małżeństwo nieistniejące, tj. związek, który nie został zawarty, z uwagi na niespełnienie przesłanek, określonych w art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zatem warunkiem zawarcia małżeństwa jest, aby było ono zawarte przez mężczyznę i kobietę, obecnych jednocześnie i składających przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub przed duchownym kościoła, z którym Rzeczpospolita Polska podpisała stosowną umowę, oświadczenie, że wstępują ze sobą w związek małżeński. Niespełnienie którejkolwiek z tych przesłanek powoduje, iż małżeństwo w ogóle nie zostało zawarte.
Możliwa jest także sytuacja, w której małżeństwo zostało zawarte, pomimo istnienia przeszkód do jego zawarcia, np. małżeństwo zawarte przez przysposobionego i przysposabiającego. Pomimo istnienia przesłanek do unieważnienia małżeństwa, po śmierci jednego z małżonków nie jest możliwe unieważnienie małżeństwa. Tym samym pozostały przy życiu małżonek dziedziczy z ustawy.
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego przewidują dwie sytuacje, w których możliwe jest unieważnienie małżeństwa po jego ustaniu. Powodem takim jest pokrewieństwo między małżonkami oraz pozostawanie przez małżonka w chwili zawarcia małżeństwa w zawartym poprzednio związku małżeńskim (art. 18). W przypadku orzeczenia przez sąd nieważności małżeństwa „były małżonek” zostaje wyłączony od dziedziczenia ustawowego.
Do dziedziczenia dochodzi małżonek, jeżeli w chwili otwarcia spadku pozostawał ze zmarłym w formalnym związku. Problem pojawia się, gdy w chwili śmierci jednego z małżonków toczył się proces o rozwód. W takiej sytuacji proces o rozwód ulega umorzeniu, zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego. Jednakże ustawodawca przewidział możliwość wyłączenia z kręgu osób dziedziczących z ustawy, małżonka, z którym zmarły zamierzał się rozwieść. Małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione.
Jakkolwiek po śmierci jednego z małżonków nie można orzec rozwodu, to jednak przepisy przyznały pozostałym spadkobiercom dziedziczącym w zbiegu z małżonkiem uprawnienie do wystąpienia do sądu w celu wydania przez sąd orzeczenia, że żądanie rozwodu było uzasadnione. Wyłączenia małżonka od dziedziczenia z powyższego powodu nie następuje automatycznie, lecz na mocy orzeczenia sądu. Wyłączenia może żądać każdy z pozostałych spadkobierców ustawowych powołanych do dziedziczenia w zbiegu z małżonkiem. Z roszczeniem o wyłączenie może więc wystąpić dziecko lub dalsi zstępni spadkodawcy, a także jego rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa. Możliwe jest wspólne wytoczenie powództwa. Powództwo należy wnieść w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym dany spadkobierca dowiedział się o otwarciu spadku, nie później jednak niż w ciągu roku od otwarcia spadku.
Rozpatrując sprawę, sąd oceni, czy żądanie orzeczenia rozwodu z winy pozostałego przy życiu małżonka było uzasadnione, czy nie. Musi zatem stwierdzić, czy nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia małżeńskiego i czy nastąpił on z winy małżonka pozostałego przy życiu. Na mocy tego orzeczenia sądu małżonek zmarłego jest wyłączony od dziedziczenia tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.
W podobny sposób przepisy regulują kwestię związaną z separacją małżonków. Zgodnie bowiem z art. 935[1] K.c. przepisów o powołaniu do dziedziczenia z ustawy nie stosuje się do małżonka spadkodawcy pozostającego w separacji.
Gdzie jest określony udział spadkowy każdego ze spadkobierców?
Przepisy prawa określają, w jakim udziale dziedziczą poszczególni spadkobiercy, przy czym wielkość tych udziałów została określona w postaci ułamka stałego. Wysokość udziałów poszczególnych spadkobierców będzie zależała od liczby osób dochodzących do dziedziczenia (podział majątku następuje według głów). Natomiast w miejsce nieżyjących krewnych wchodzą ich zstępni, zatem określenie wysokości należnego im udziału odbywa się według szczepów.
Jak dziedziczą małżonek, dzieci i wnuki spadkodawcy?
Może się zdarzyć sytuacja, że któreś z dzieci spadkodawcy nie dożyje otwarcia spadku. W takim przypadku udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom (czyli wnukom spadkodawcy) w częściach równych.
Jak dziedziczą dzieci i wnuki spadkodawcy?
Może się też zdarzyć, że spadkodawca nie pozostawił małżonka, lecz żyją nadal jego dzieci. W takiej sytuacji dzieciom spadkodawcy należy się cały spadek. W sytuacji więc, gdy spadkodawca w chwili śmierci nie pozostawał w związku małżeńskim lub sąd orzekł separację, gdy małżeństwo zostało unieważnione po jego śmierci lub małżonek został wyłączony od dziedziczenia, wtedy do dziedziczenia z ustawy dochodzą tylko dzieci spadkodawcy. Udziały spadkowe dzieci są równe. Jeżeli któreś z dzieci zmarło, to jego udział w majątku spadkowym przypada jego dzieciom, czyli wnukom spadkodawcy. Jeśli wszystkie dzieci spadkodawcy zmarły przed jego śmiercią, lecz żyją nadal wnuki, to dziedziczą one udziały w spadku, które miały przypaść ich rodzicom.
Kiedy dziedziczą osoby należące do drugiej grupy spadkobierców ustawowych?
Do drugiej grupy spadkobierców należy małżonek, rodzice spadkodawcy, jego rodzeństwo oraz zstępni rodzeństwa (w przypadku gdyby rodzeństwo nie dożyło chwili otwarcia spadku).
Osoby te będą dziedziczyły w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych. Brak zstępnych nie oznacza, iż wszyscy zstępni nie dożyli otwarcia spadku (zmarli przed spadkodawcą). Brak zstępnych występuje również wtedy, gdy zstępni są traktowani tak, jakby nie dożyli otwarcia spadku, czyli:
- zostali uznani za niegodnych dziedziczenia,
- odrzucili spadek,
- zrzekli się dziedziczenia po spadkodawcy.
Jak wygląda porządek dziedziczenia w przypadku braku zstępnych?
Zmiany Kodeksu cywilnego wprowadziły problemy interpretacyjne związane z dziedziczeniem w przypadku braku zstępnych zmarłego. Poniżej przedstawiony został porządek dziedziczenia z uwzględnieniem rodziców, rodzeństwa zmarłego i jego dziadków.
Kiedy dziedziczą rodzice?
W przypadku, gdy spadkodawca nie pozostawił zstępnych, w pierwszej kolejności powołani są do dziedziczenia małżonek i rodzice spadkodawcy. Jeśli żyje oboje rodziców spadkodawcy, udział małżonka wynosi 1/2 części majątku spadkowego, natomiast udział rodziców spadkodawcy po 1/4.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku i brak jest rodzeństwa spadkodawcy lub ich zstępnych, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem spadkodawcy wynosi połowę spadku.
Kiedy dziedziczy rodzeństwo?
Przepis wskazuje, iż jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeśli natomiast otwarcia spadku nie dożył żaden z rodziców spadkodawcy i żyje wyłącznie małżonek i rodzeństwo - udział w spadku małżonka wynieść winien 1/2, natomiast druga połowa powinna zostać podzielona między rodzeństwo spadkodawcy.
Jeśli rodzeństwo nie dożyło otwarcia spadku - ich udział przysługuje ich dzieciom - po równo.
Rodzeństwo dziedziczy więc wyłącznie w braku któregokolwiek z rodziców spadkodawcy.
Kiedy cały spadek dziedziczy małżonek spadkodawcy?
Jeżeli rodzice spadkodawcy nie żyli już w chwili jego śmierci, a on sam nie miał rodzeństwa ani dzieci, lecz pozostawał w ważnym związku małżeńskim, to cały majątek spadkowy przypada małżonkowi spadkodawcy. Podobnie małżonek odziedziczy cały spadek, jeśli spadkodawca miał rodzeństwo lub dzieci, ale osoby te zmarły przed jego śmiercią i nie pozostawiły zstępnych lub również ci zstępni zmarli przed otwarciem spadku.
Kiedy dziedziczą dziadkowie spadkodawcy?
Dziadkowie znajdują się w III grupie spadkobierców ustawowych. W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy. Dziedziczą oni w częściach równych. Jeśli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. Taka konstrukcja prawna jest uzasadniona względami pragmatycznymi,
aby rozporządzanie spadkiem miało charakter racjonalny.
Jest to wyraz ochrony własności prywatnej, bowiem przepisy prawne pozwalają na to, aby majątek należący do osób pomiędzy którymi istnieje więź rodzinna pozostawał jak najdłużej. Ustanowienie gminy i Skarbu Państwa jako spadkobierców szczególnych pozwala na stwierdzenie, iż demokratyczne państwo prawne nie dąży do nacjonalizacji własności prywatnej, lecz traktuje nabycie spadku na rzecz osób prawnych prawa publicznego jako subsydiarną formę rozporządzania spadkiem.
Kiedy dochodzi do dziedziczenia pasierbów?
W przypadku braku małżonka spadkodawcy i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili otwarcia spadku. Ustawodawca wychodzi z założenia, że więź pomiędzy przyszłym spadkodawcą a pasierbami ma charakter więzi rodzinnej, czyli takiej, która uzasadnia powołanie do dziedziczenia ustawowego.
Kiedy dochodzi do dziedziczenia gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy lub Skarb Państwa?
W sytuacji gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka, swoich krewnych (zstępnych, rodziców, rodzeństwa, zstępnych rodzeństwa ani dziadków) ani pasierbów (dzieci małżonka spadkodawcy), powołanych do dziedziczenia z ustawy, do dziedziczenia dochodzi gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Może się jednak okazać, że ustalenie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy na terenie Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie możliwe. W takim przypadku do dziedziczenia dochodzi Skarb Państwa jako spadkobierca ustawowy. Skarb Państwa dziedziczy również w sytuacji, gdy ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą.
Testament ma zawsze pierwszeństwo przed przepisami ustawy;
Małżonek należy zarówno do pierwszej, jak i drugiej grupy spadkobierców ustawowych, a osoby przysposobione dziedziczą na równi z biologicznymi dziećmi spadkodawcy.
Wysokość udziału spadkowego nie przekłada się na konkretne przedmioty wchodzące w skład spadku. Sytuacja prawna spadkobiercy w odniesieniu do konkretnych przedmiotów zostaje określona dopiero w momencie działu spadku.
W większości małżeństw obowiązuje ustrój wspólności ustawowej małżeńskiej; Zatem w chwili śmierci jednego z małżonków wspólność ta ustaje, a do majątku stosuje się przepisy o współwłasności w częściach ułamkowych. Zatem do podziału między spadkobierców jest z reguły połowa majątku małżonków, do drugiej połowy uprawniony jest wyłącznie małżonek pozostały przy życiu.
Podstawa prawna:
ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. - Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2015 r, poz. 583, ze zmianami);
