Prawo rodzinne to dział prawa, zajmujący się stosunkami prawnymi (wewnątrz rodziny z osobami trzecimi, majątkowymi i niemajątkowymi), jakie rodzi istnienie i funkcjonowanie rodziny. Czym zatem jest ta rodzina i kto do niej należy?
Co oznacza pojęcie "rodziny" w prawie cywilnym?
Gdy zaczęły się rozpadać szersze związki, zwane rodami, miejsce ich zajęła rodzina wielka, czyli związki krwi wiążące jej członków bez względu na stopień pokrewieństwa (tak dalece, jak tylko dało się wykazać). Reminiscencja tego jest widoczna we francuskim Kodeksie cywilnym (dziedziczenie między krewnymi do aż 12 stopnia).
Z czasem więzy (uczuciowe, gospodarcze) ograniczyły się do najbliższych krewnych, głównie pozostających we wspólnym gospodarstwie. Wytworzyła się rodzina mała, czyli związek złożony z małżeństwa i ich dzieci. Polski Kodeks rodzinny i opiekuńczy odnosi się do tego pojęcia, a tylko wyjątkowo w niektórych przepisach do rodziny w szerszym zakresie, np.:
- art. 128 – obowiązek alimentacyjny,
- 149 § 2 – krewni, spośród których powołać należy opiekuna dziecka (w zasadzie krewni bez ograniczenia).
Jakie mogą być sposoby powstania rodziny?
Ustawodawca może wybrać kryteria, jakich spełnienie uznaje za powstanie rodziny. Mogą to być:
- faktyczne funkcjonowanie związku złożonego z rodziców i dzieci (faktyczna rodzina),
- przesłanki formalne – system przyjęty w polskim k.r. i o. (ze wzgl. na znaczenie rodziny dla społeczeństwa).
Rodzina to najmniejsza komórka społeczna, której powstanie jest sformalizowane – powstaje tylko na skutek zawarcia przez kobietę i mężczyznę małżeństwa. Związki faktyczne (konkubinaty) nie stanowią rodziny w rozumieniu prawa).
Skład osobowy rodziny
Wskazując, kto należy do rodziny, ustawodawca przyjął tzw. „biologiczny model rodziny”. Członkami rodziny są zatem:
- małżonkowie od chwili zawarcia związku małżeńskiego (także bezdzietne małżeństwo),
- wspólne dzieci małżonków – tylko małoletnie oraz pełnoletnie, które się jeszcze nie usamodzielniły (przede wszystkim: zamieszkują z rodzicami), a także dzieci przez małżonków przysposobione.
Nie należą natomiast do rodziny (wg dominującego poglądu):
- dzieci jednego z małżonków, choćby były przez nich razem w rodzinie wychowywane,
- dzieci wzięte na wychowanie, lecz nie przysposobione, czyli tzw. wychowańcy.
Rodzina istnieje (jeden z małżonków z dziećmi pozostający we wspólnocie) mimo częściowego zdekompletowania jej składu, np. śmierci jednego z małżonków lub rozwodu.
Rodzina nie jest osobą prawną, ale ugrupowaniem – grupą rodzinną – które nieraz ustawodawca traktuje jako pewną całość. Spoiwem wiążącym ją powinno być silne wzajemne uczucie.
Jakie są funkcje rodziny?
Rodzina spełnia wiele ważnych funkcji, a w tym:
- zaspokajanie potrzeb (np. potrzeby spędzania czasu w atmosferze wzajemnego niczym nie ograniczonego uczucia) i ochrona interesów jej członków;
- zapewnianie jej członkom należytych warunków materialnych,
- wychowywanie dzieci na prawych ludzi i dobrych obywateli,
- funkcja prokreacyjna.
Jakie powiązania rodzinne można wyróżnić?
Ze względu na źródło można wyróżnić następujące rodzaje powiązań rodzinnych:
- pokrewieństwo - to powiązanie wynikające z więzów krwi (to pojęcie biologiczne, ale prawo nadaje mu także charakter stosunku prawnego);
- stan cywilny (rodzinny) - tj. sytuacja prawna człowieka wynikająca z przynależności do okreslonej rodziny; Na stan cywilny składają się więzy wynikające z najbliższego pokrewieństwa (tzn. między rodzicami a dziećmi) oraz z małżeństwa; Stan cywilny w tym zanczeniu jest dobrem osobistym człowieka;
- powinowactwo - oznacza rodzinne więzy prawne (nie biologiczne), jakie łączą jednego małżonka z krewnymi drugiego małżonka;
- stosunek bliskości - osobami bliskimi są małżonek i najbliżsi krewni, a czasami zaliczane tu są ponadto osoby nie należące formalnie do rodziny, jednakże związane pewnym stanem faktycznym, utrzymujące "bliskie stosunki" z daną osobą;
- status domownika - tzn. tego, kto faktycznie został przyjęty do wspólnoty domowej.
Prawo cywilne często wiąże różne konsekwencje prawne z faktem pozostawania z jakąś osobą w powyższych relacjach.
Kiedy można ubiegać się o rozwód?
Zgodnie z polskimi przepisami, podstawowym i koniecznym warunkiem dopuszczalności rozwodu jest wystąpienie zupełnego i trwałego rozkładu pożycia pomiędzy małżonkami. Jeśli ta przesłanka nie została spełniona, sąd nie ma obowiązku orzeczenia rozwodu nawet wówczas, gdy małżonkowie zgodnie tego żądają.
Nawet okoliczności takie jak zdrada, alkoholizm jednego z małżonków, czy też przypadki przemocy domowej, nie są wystarczające do orzeczenia rozwodu. W wymienionych sytuacjach sąd nadal ma obowiązek zbadania, czy w danym małżeństwie nastąpił trwały i zupełny rozkład pożycia.
Trwały i zupełny rozkład pożycia
Rozkład pożycia zostaje uznany za zupełny, jeśli uległy zerwaniu wszelkie więzy między małżonkami: duchowe, fizyczne i gospodarcze. Najbardziej oczywista jest sytuacja, gdy jedna osoba od dłuższego czasu mieszka z nowym partnerem, z którym ma wspólne plany życiowe i nie zamierza wracać do swojego małżonka.
Jednak również w przypadku wspólnego zamieszkiwania małżonków - a więc gdy więzi gospodarcze nie uległy zerwaniu - sąd może orzec rozwód, jeżeli spełnione zostały dwie pozostałe przesłanki uzyskania rozwodu, a wspólne zamieszkanie jest jedynie wynikiem sytuacji ekonomicznej małżonków (np. żadne z nich nie ma możliwości zamieszkania gdzie indziej).
Natomiast w przypadku badania trwałości rozkładu sąd ocenia, czy zgodnie z doświadczeniem życiowym można rozsądnie oczekiwać, iż małżonkowie podejmą wspólne pożycie. Z reguły wymagane jest, by rozkład trwał już od dłuższego czasu. Są jednak sytuacje, gdy rozkład będzie uznany za trwały mimo tego, iż nie był "długotrwały".
Kiedy sąd nie udzieli rozwodu?
Jednak pomimo zupełnego i trwałego rozkładu pożycia sąd nie orzeknie rozwodu, jeżeli:
wskutek rozwodu miałoby ucierpieć dobro małoletnich dzieci małżonków, np. rozwód mógłby spowodować pogorszenie warunków materialnych, w jakich wychowywane są dzieci, lub mógłby spowodować niekorzystne zmiany w psychice dzieci,
rozwodu żąda małżonek wyłącznie winny rozkładu pożycia, a drugi małżonek nie wyraził zgody na rozwód i jego odmowa nie jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego,
orzeczenie rozwodu byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, np. w sytuacji, gdy jeden z małżonków jest ciężko chory i nie ma kto się nim zaopiekować.
To żądający rozwodu małżonek wyłącznie winny trwałego i zupełnego rozkładu pożycia stron ma obowiązek dowieść faktów, które stanowiłyby dostateczną podstawę do wyrażenia oceny, że brak zgody na rozwiązanie małżeństwa należy uznać za moralnie naganny, powodowany pobudkami nie zasługującymi na społeczną aprobatę, przy przyjęciu miernika oceny obiektywnej, dokonywanej z zewnątrz. Skorzystanie przez małżonka niewinnego z mającego ustawową podstawę uprawnienia do niewyrażania zgody na rozwód małżeństwa, którego domaga się małżonek wyłącznie winny rozkładu, nie może być traktowane samo w sobie jako pozostające w sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.
Gdzie należy złożyć pozew rozwodowy?
Pozew rozwodowy należy wnieść do sądu okręgowego właściwego ze względu na ostatnie wspólne zamieszkanie małżonków, jeżeli choć jedno z nich jeszcze stale w danym okręgu przebywa.
Jeżeli natomiast każdy z małżonków mieszka w innym miejscu, wówczas właściwy będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania strony pozwanej - czyli osoby, przeciwko której współmałżonek wystąpił z pozwem rozwodowym. Gdyby jednak nie udało się ustalić miejsca zamieszkania strony pozwanej, wtedy właściwy jest sąd okręgowy miejsca zamieszkania powoda - czyli osoby, która wystąpiła z pozwem rozwodowym.
Obecnie nie ma już obowiązkowego przeprowadzania posiedzenia pojednawczego, które było wyznaczane przed pierwszą rozprawą. Zamiast tego sąd może skierować małżonków do mediacji, jeśli istnieją szanse na utrzymanie małżeństwa.
Poza tym także w trakcie rozprawy sąd powinien nakłaniać małżonków do pojednania, a w przypadku gdy dojdzie do przekonania, że małżeństwo może zostać jednak utrzymane, może zawiesić postępowanie (podjęcie postępowania następuje na wniosek jednego z małżonków, nie wcześniej jednak niż po upływie 3 miesięcy od dnia, kiedy postępowanie zostało zawieszone).
W trakcie rozprawy sąd bada - miedzy innymi - jakie okoliczności doprowadziły do rozkładu pożycia i czy małżonkowie mają małoletnie dzieci. Poza tym zawsze sąd przeprowadza dowód z przesłuchania stron (małżonków).
Czego możesz żądać w pozwie rozwodowym?
Orzekając rozwód, sąd, na podstawie całokształtu ustalonych w trakcie rozprawy okoliczności, orzeka m.in.:
- czy i który z małżonków ponosi winę za rozkład pożycia małżeńskiego. Na zgodne żądanie małżonków sąd zaniecha orzekania o winie. Skutki są wówczas takie, jakby żaden z małżonków winy nie ponosił.
- o władzy rodzicielskiej nad wspólnym małoletnim dzieckiem obojga małżonków oraz o kontaktach rodziców z dzieckiem. Sąd uwzględnia pisemne porozumienie małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie, jeżeli jest ono zgodne z dobrem dziecka. Rodzeństwo powinno wychowywać się wspólnie, chyba że dobro dziecka wymaga innego rozstrzygnięcia. W braku porozumienia, sąd, uwzględniając prawo dziecka do wychowania przez oboje rodziców, rozstrzyga o sposobie wspólnego wykonywania władzy rodzicielskiej oraz utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie. Sąd może powierzyć wykonywanie władzy rodzicielskiej jednemu z rodziców, ograniczając władzę rodzicielską drugiego do określonych obowiązków i uprawnień w stosunku do osoby dziecka, jeżeli dobro dziecka za tym przemawia. Na zgodny wniosek stron sąd nie orzeka o utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem. W wyroku orzekającym rozwód może być orzeczone także pozbawienie władzy rodzicielskiej lub jej zawieszenie.
- w jakiej wysokości każdy z małżonków jest zobowiązany do ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem dziecka;
- o sposobie korzystania ze wspólnie zajmowanego mieszkania przez okres, kiedy będą oboje w nim mieszkać po rozwodzie. W wypadkach wyjątkowych, gdy jeden z małżonków swym rażąco nagannym postępowaniem uniemożliwia wspólne zamieszkiwanie, sąd może nakazać jego eksmisję na żądanie drugiego małżonka. Na zgodny wniosek stron sąd może w wyroku orzekającym rozwód orzec również o podziale wspólnego mieszkania albo o przyznaniu mieszkania jednemu z małżonków, jeżeli drugi małżonek wyraża zgodę na jego opuszczenie bez dostarczenia lokalu zamiennego i pomieszczenia zastępczego, o ile podział bądź jego przyznanie jednemu z małżonków są możliwe. Orzekając o wspólnym mieszkaniu małżonków, sąd uwzględnia przede wszystkim potrzeby dzieci i małżonka, któremu powierza wykonywanie władzy rodzicielskiej. Na wniosek jednego z małżonków sąd może w wyroku orzekającym rozwód dokonać podziału majątku wspólnego, jeżeli przeprowadzenie tego podziału nie spowoduje nadmiernej zwłoki w postępowaniu.
W wyniku wydania przez sąd wyroku stwierdzającego rozwód, małżeństwo przestaje istnieć i dotychczasowi małżonkowie stają się osobami stanu wolnego, ponadto miedzy dotychczasowymi małżonkami ustaje wspólność majątkowa.
Osoba rozwiedziona, która wyniku zawarcia małżeństwa zmieniła swoje nazwisko, może powrócić do swego poprzedniego nazwiska jeśli w ciągu 3 miesięcy od uprawomocnienia się wyroku rozwodowego złożyła osobiście stosowne oświadczenie przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego lub konsulem.
Aby dochodzić alimentów od byłego współmałżonka należy zamieścić takie żądanie w pozwie rozwodowym lub złożyć sądowi odpowiedni wniosek na rozprawie w obecności drugiego małżonka lub pismo, którego odpis należy doręczyć drugiemu małżonkowi. Jeden z małżonków może domagać się alimentów od byłego współmałżonka w przypadku, gdy:
- nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i znajduje się w niedostatku, np. jest chory i nie pracuje,
- rozwód powoduje znaczne pogorszenie jego sytuacji materialnej, a małżonek od którego żąda alimentów, został uznany wyłącznie winnego rozkładu pożycia.
Od pozwu o rozwód sąd pobiera opłatę stałą 600 zł. W sprawach o rozwód, o separację lub o unieważnienie małżeństwa, w razie zasądzenia alimentów na rzecz małżonka w orzeczeniu kończącym postępowanie w instancji, pobiera się od małżonka zobowiązanego opłatę stosunkową od zasądzonego roszczenia, a w razie nakazania eksmisji jednego z małżonków albo podziału wspólnego majątku pobiera się także opłatę w wysokości przewidzianej od pozwu lub wniosku w takiej sprawie.
W razie pojednania się stron w pierwszej instancji, zwraca się cały uiszczony wpis od pozwu o rozwód; gdy natomiast do pojednania doszło w toku postępowania odwoławczego zwraca się połowę wpisu uiszczonego od apelacji.
O separację może wystąpić każdy z małżonków, jeśli nastąpił zupełny rozkład pożycia (przy rozwodzie ów rozkład musi być ponadto trwały). Nie jest ona jednak dopuszczalna (tak samo jest przy rozwodzie), gdy miałoby na tym ucierpieć dobro małoletnich dzieci lub, gdy z innych względów byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Od pozwu o separację płaci się 600 zł opłaty stałej; jeśli chcą jej zgodnie oboje małżonkowie - tylko 100 zł.
Jeżeli małżonkowie złożą i aż do uprawomocnienia się wyroku utrzymają wnioski o orzeczenie rozwodu albo separacji bez orzekania o winie, sąd zwróci połowę wniesionej od pozwu opłaty stałej.
W razie śmierci jednego z małżonków postępowanie w sprawie o rozwód umarza się. Postępowanie odbywa się bez względu na niestawiennictwo jednej ze stron. Postępowanie rozwodowe odbywa się przy drzwiach zamkniętych chyba, że obie strony zażądają publicznego rozpoznania sprawy, a sąd uzna, że jawność nie zagraża moralności.
W sprawach o rozwód jest niedopuszczalne powództwo wzajemne, ale strona przeciwna może również żądać rozwodu albo separacji.
Małoletni, którzy nie ukończyli lat 13, a zstępni stron, którzy nie ukończyli lat 17, nie mogą być przesłuchiwani w charakterze świadków. W każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z przesłuchania stron.
Malżeństwo ustaje z chwilą uprawomocnienia się wyroku rozwodowego, a nie z chwilą wydania tego orzeczenia.
Podstawa prawna:
ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku - Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz. U. 1995 r., Nr 83, poz. 417 ze zmianami),
ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. - Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 1964 r., Nr 43, poz. 296 ze zmianami),
ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. 2005, Nr 167, poz. 1398).
